MA NI A NINGJA A TSAM MARAI

Myit masin hte seng ai hkam kaja lam. Myit hte hkum hkrang hkam kaja lam gaw matut taw nga ai re, hkum hkrang hkam n'kaja yang myit mung n'pyaw ai hte hkam sha machyi chye nga ai. Machyi wa jang myi man n'sam mung numhkying numhkang ai hte n'ji n'mu hkrang ningsam n'tsawm wa ai. Dai hpang [depression] ni shang wa chye ai, myit n galu wa ai hte ding man hku atsawm n myit matut chye wa ai jaw masha wa hpe n'kaja ai hku mu chye wa ai, manawn masham n'ju n'dawng myit kaji chye wa ai the akyang shapraw chye ai akyang lailen n'kaja wa ai.shalu chye ai, kyang laban tingkyen myit rawng wa ai. Anhte a ma ni akyang lailen arawn alai hpraw ningsam kaja tsawm htap wa na matu hte myit gawp ai myit sumnung sumdi shi manyi ai zetlet kunghpan bawngring ai ma tai wa na matu myit hkam ja ra ai hte hkum hkrang hkam kaja ra nga ga ai.

[Ma ni a myit hkam kaja na matu kara hku galaw na.]

[a] Dinghku kata e ngwi pyaw ra ai. Dinghku n'ngwi n'pyaw yang ma ni ningma hkang [Trauma] ni lu chye ai. Kanu kawa tai ai anhte ni ma ni man e n'mai galaw hkat dan ai, Europa dan Korea-English hkan e madu jan madu wa galaw hpai shai na tai wa jang ma ni nna hkra ma ni n'mu n'chye hkra ma ni n'na ai shara shing n'rai ma ni yup jang ma ni the tsan ai shara ni hkan myit ra hpai shai hkat yang kaja ai.raitim tatut hta n'galaw nga ga ai zawn n'chye ai zawn n'chye masu nna galaw shalai kau chye nga ga ai. N'lu sharang n'dang hkam jan lu chye nga ga ai. Dai gaw hpang na ningbaw ni a matu dingbai dingna tai shangun ai re the myit ningma hkang kaba ni jaw chye nga ga ai, madu myit machyu ai marang e hpa grai n'chye ai san seng ai ma ni a myit hta n'tsawm ai ningsam chya ya chye nga ga ai. Ma ni a matu gaw n'ta ngu ai simsa shimlum dik ai wa hpang htingnu kaba sum sing kaji  hte bung ai re, dai anhte sak kaba wa tim myit garen yup n'pyaw lu sha garen ai ten n'ta de bai wa mayu ai zawn nu a n'ta hpe dum dik ai re, kalang lang yawn hkyen myit kaji ai ten N'ta de nu a lahpyen shingma de bai wa mayu ai re zawn kamhpa shara myit mada shara galaw bungli yawng n'awng dang wa yang nu a shalan shabran sharin shaga nsen bai na mayu ai re hte n'ta de wa mayu dik ai.shimlum ngwi pyaw ai n'ta tai ra ai. N'ta ngwi pyaw na gaw kanu yan kawa gawlit nga dik htum re.

Grau nna annau ni buga hkan gaw ma woi na ma gawn lajang na kanu ni a lit re ngu ai hku sha sawn la galaw chye nga ga ai. Ma hkrap wa jang ma nam sa wa jang ma ni lama ma byin wa jang kanu e nanu e nga, wa la ni madu hte n'seng ai zawn nga chye ga ai. Nu num ni man de gaw ma noi ba tawn hpang de gaw shingnoi gun rai n'shu n'shang  pu ba taw nga tim wa la ni gaw hkayawm sha gamawng kau rai madu hte n'seng ai zawn ma ba nna mam htu hka ja shut shadu u wa yaw ai ni gaw num ni lit ngu ai hku yu shalai kau chye nga ga ai. Anhte wa la ni bungli yawng hpe prat madang hta hkan nna  n'lata ai nu num ni hpe garum la ra nga ga ai. maigan hkan gaw n/l n'lata ai madu rau ai hta hkan nna rau shadu sha ma hpe mung woi ya rai kawa a tsaw ra myit ni hpe dang lu ai ten hta madun shakut ra nga ai re. Ma ni kamhpa gin ai myit marai hpe madun ra ai.

UN kaw nna [The convention on the right of the child] hta e n'dai hku lawm nga ai.

Articles 5&18 [respect the right and duties of parents - [end recognize that] both parents have common responsibilies for the upbringing... of the child ' A family, -India.

Ama ni hpe sharin shaga yang kayet nna n'mai sharin shaga ai. Dai ni rawt jat galu kaba ai mungdan ni hta ma ni hpe gayet nna n'sharin shaga ma ai hte jawng ni hta mung ma gayet nna n'sharin na matu Tara ritkawp tawn da ai re, ma ni a bawng ring sawn hpan chyechyang jat wa ai ten adup sharin shaga kau yang ma ni a bawnu mak mat chye ai hte ma ni hpe jahkrit nna mung n'mai sharin ai, jahkrit nna sharin kau yang ma ni a bawnu makpat mat ai hte myit masam n'sa ai hte madu nan gwi gwi hte n'chye galaw chye wa ai. Madu hkum hpe kam hpa chye ai myit yawm mat ai. Masha ni galaw ai hpe kasi yu nna ma ni hpe sharin shaga lam madun ga, grau nna gaw kanu yan kawa a tsaw ra ritkawp kata kaw lani hte lani kaba wa nna K K mungga Tara hta kaba wa hkra karai tsaw myit hte lam madun sharin shaga ga. Ma ni lam n'yit na matu mungga Tara the shading ya nna dinghku a tsaw ra ritkawp Tara kata kaw chye nga chye pyaw hkra sharin shaga lu hkra anhte kanu kawa ni hkam sharang let lam madu sharin shaga la ai gaw madung re hte lit kaba re. Anhte mung myit kalu ai hte hkam sharang shakut nna anhte kanu kawa tai ai ni shawng myit masin hpe kalai shai hkra arawn alai kalai shai kau ra ai.

Masha ni tsun ai ga langai mi nga ai anhte myen ni hte nyi htep kanawn chye ai ni gaw manawn masham chye ai.masu magaw chye wa ai gaw ma ni hpe sharin shaga n'jaw ai majaw re. Ma ni masha ni kasha hte galaw hkat wa yang myen gaw [ma dang hkra htwi u, n'dang jang Wa sa garum na n'dang n'mai ai] sharin chye ai dai gaw shut kaba re. N'sam mu, yu nna, galaw dan n'na sharin matsun nna chye na ai myit jasat kyang lailen hkum hkrang bawnu machye machang ni lani hte lani rawtjat galu kaba ra ai.

Bai ma ni a man hta byin mai ai hku jum hte sha mi rai rai sha na re da shatawt kau na re ngu atang ahpa re ga n'mai tsun ai atsawm lu sha hkra hkrat lu sha lubu lu hpun hkra shakut na re, kanu e shan sau sha gaw man man lu sha hkra shakut ga i ngu ma ni a myit rawt myit jasat shatsaw ai ga ni sam bang ra ai. Ma ni hpe sharin ai shaloi myit n'su yang n'tsaw ra ai.n'byin n'tai n'hkaw yang n'tsaw ra ai ngu tsun sharin chye nga ga ai. Kaja ten n'kaja tim byin tim n'byin tim madu saidaw saichyen re. Myit su ai ngu gaw hpa ta? Kaja tim n'kaja tim madu saidaw saichyen re majaw ma ni gawngkya na zawn re myit numshe shang wa na zawn re hpe sharai shaga chye ra ga ai. Lama ma ni shawun wan zawn re lama ma shaga kau jahten kau rai yang ma hpe agin agan adut kau ai ngu ga, ga mat hten mat ai mung kadai bai shabai  ya lu na ta? Ma mung machyi ga mat hten mat ai mung bai lu na n're majaw byin lai mat ai hpe sharai shading myit galu hte lam madun sharin ai gaw ahkyak dik re. Kanu kawa ni tsun ai hku makau grupyin a man e si manyi hkra sumnung sumdi chye ai myit su ai ma ngu tsun lu hkra kasi kaja madun ra ai.

Ma ni hpe langai ngai hte shadawn  shabung nna sharin ai,jaw ai lam hpe matu dim hkra n'madun dan lu ai n sharin lu ai rai yang ma ni myit hta n'tai ai n'mai byin ai nga myit rawng wa chye ai. Tinang hkum hpe kam ai myit [selfconfidence] nga hkra sharin ra ai. Ma ni a myit wanglu wanglang byin hkra [freedom] rai ra ai. Dip gamyet atit anang n'mai dip shangu ai. [pressure] n'mai jaw ai. N'dang nla n'byin n'mai shadut nna n'mai galaw shangun n'mai sharin ai. Wawra hkum galaw n'dai hkum galaw nga hkang shakyin ai lam n'nga hkra madu nan madu chye galaw chye wa hkra ladat tam sharin u. Madu lahpan chye tsap hkra sharin ya ra ai. Dai ni annau ni gaw kasha pyi dap grup wa tim kanu kawa ni hpe kam nna dinghku de chye nga ga ai hte ma ni kamhpa yula gin ai kasi kaja madun lu ai kanu yan kawa chye tai hkra shawng shakut ra ai. Myit jasat labau kaja ni sam bang dawk bang ra nga ai, ma ni chye tsun chye shaga ai kaw nna kasi kaja ai mau mwi kadun ni hkai dan nna dawk bang ra ai myu sha labau hpe tsun dan ra ai.

Lawu de [child's right article] langai hpe knowledge hku ka da nga ai. Articles 28&29 [state signatories must reccognize the right of the child to education [that develops] the child's personality, talents and physical abilities.]

2-Hpaji byengya [Wisdom]

Hpaji byengya hte seng nna lam 2 hku tang madun mayu n'ngai.

[a] Laika hpaji [Education] mungkan hta laika hpaji gaw masha langai mi a rawt jat galu kunghpan chyechyang wa na matu laika hpaji gaw ahkyak dik re zawn mungkan hpe shawng de lawan galai shai shangun rawtjat galu kaba shangun ai mung laika hpaji re, anhte kanu kawa ni gaw ma ni hpe laika hpaji grai chye shangun mayu nga ga ai. Janmau law law gup nna sara kaba law sarawun law, engineer law nga grai byin shangun mayu ai dai zawn byin ai ni hpe she hpaji chye ai ngu myit la shadu chye nga ga ai. Sara wun engineer n'byin tim anhte ma ni gaw jaw ai n'jaw ai hpe chye ginhka shen maram chye ai nyan hpaji machye machyang chye na she grau ahkyak ai. Jinghpaw ga malai nga ai hpaji she chye tim byengya n'rawng yang hpa n'rai nga ga ai ngu hpe dum chye ra ai.

[b] Ning Tawn hpaji [Talents] anhte ma ni hpe sarawun byin ra aisara kaba engineer byin ra ai nga atik anang laika chyu chyu galaw shangu rai nau galaw jang [pressure] nau jaw law ai jaw atik anang dip sharin ai nau law ai jaw bawnu n'kaja mat wa ai ni law law nga wa ai.ma n'kau mi laika hpaji hta n'byin tim shi kaw e lama ma ningtawn ai atsam marai langai ngai gaw rawng nan rawng ai re. Anhte a ma ni hpahta ningtawn ai kun? Hpa hpe grau myit lawm shakut chye ai kun? tam sawk san yu na shi hpe n'gun jaw ai hte [professional] langai byin hkra madi shadaw ya ra ai. Ma a [telents] ningtawn ai gaw football tennis, painting zawn re lama ma sharawng ai kun? ngu ai hpe n'gun jaw lam chye madun ra ai.

3- Makam Masham lam [Faith]

Anhte kanu kawa ni jet ai christan byin hkra hte jet ai christen dinghku langai byin hkra madu yesu hpe kaja wa chye na hkapla ai ma langai byin hkra makam masham hta ngang grin ai kasha byin tai hkragrai n'shangai shi ai kaw nna hkritung ten kaw na ten shagu kamsham dik ai hte aja awa kyu hpyi ap nawng ra ai hte christu yesu hpe shawng shachye ya ra nga ga ai. [Samuela laika langai: 1] samuela a kanu Hana gaw hkritung ten kaw nna karai kasang hpe kamsham ai hte hpyi ai ap nawng ai hpe mu lu ai. Madu hta makam masham mungga hta chye pyaw chye nga chye hkan sa na matu sundag sahool jawng kaw na nawku jawng sa shaman ya ra ai. Shinggyin nauna myit rawng hkra mungga hte sharin ya ra ai. N'mai hkrit ai tim hkrit hkunga chye hkra sharin ra ai. Nawku jawng man man woi sa ra ai. Anhte shada da tsaw ra myit hkrum kamsham kam hpa myit manoi lam madun ai, jaw ai n'jaw ai, tengman san seng dinghpring ai tara lang ai hpe mu chye sharin la lu na hte shi hkrai mungkan a ningsin kaw na ninghtoi hpe tam mu wa let madu lahpan hta tsap nna mungkan hpe awngdang ai de chye hkawm sa wa hkra sharin lam madun ra ai. Mungga Tara gaw masha hpe lam n'yet hkra shading matsun ya ai kam sham myit hpe sharai ya ai. Myit marai atsam ningja rawng hkra n'gun ban ya lu ai. Anhte matu manang kaja kamhpa gin dik ai anhte hte galoi mung rau makau kaw nga nga ya ai, pyaw tim n'pyaw tim, kaja tim n'kaja tim, rau nga ai chyalai n'gun rawng ai hpawt ni na ten hpe tau chye ya lu ai madu re.

[4] Tsaw ra myit [love]

Tsaw ra myit ngu ai ahkyak dik htum rai nga ai zawn tsaw myit ngu ai wa utik n'ju n'dawng, myi prwi n'pru ai mung kan hpe up kau lu nga ai mungkan hta kaba dik htum ai laknak mung tsaw ra myit re. Tsaw ra myit ngu ai myi n'mu ai zawn Na mung pat mat chye ai hte kalang lang n'gup mung ma a mat chye ai. Tsaw ra myit ngu ai kaba dik ai balen tuk ngang tsi kaba mung rai nga ai zawn masha hpe si shangun lu ai hte hkrung shangun lu nga ai. Anhte ma ni hpe hpaji byengya chye na matu shakut ai lit nga ai majaw myit dum shakut shaja ai raitim tsaw ra myit rawng hkra sharin ya na malap chye nga ga yang kaman lila sha rai nga ai. Sinlum ai tsaw ra myit jaw ya na, shimlum shing gang makawp maga ya ai tsaw ra myit jaw na mung malap chye nga ga yang singgu krin byin shangun ai hte bung ai. masha ni tsun ga ai Jinghpaw ni tsaw ra myit gaw ahkyak jang she pru wa chye ai nga, nyi dik ai tara hpe shinggan nna, shani shana yup tim sha tim rau rai nga ai madu shan kata na sai lam woi nyi nsoi machyi tim rau re ai tsaw ra myit hpe shinggan nna n'ju n'dawng pawt sindawng rai mara yu bak hta n'ji n'mu sak hkrung shangun chye nga ga ai gaw yawn hpa rai nga ai zawn simsa lam a hpyen kaba re. Anhte ma ni hpe chyum laika na sakse tsaw ra myit ni hpe law law tsun dan sharin ya ga, masha ni hpe chye tsaw ra hkra hte masha wa hpe chye matsan dum chye na ya ai chye tau ya ai myit ni hpe sharin ya ra nga ga ai.

Kara hku sharin ya na.

[a] Ma ni man kaw anhte kanu kawa ni tsaw ra myit madun dan  ra ai.

[b] Kahpu kanau shada tsaw ra hkra, matsan dum chye hkra kanu kawa ninan kasi madun sharin ra ai.

[c] Tinang a htingbu htingbyen, manaw manang ni hpe anhte kanu kawa ni kaw nna tsaw ra myit madun dan ra ai.

[d] Ma ni man kaw kaga ni hpe n'ju n'dawng ai lam n'mai tsun ai.

[e] Dusat dumyang hpun kawa nampu nampan ni hpe mung tsaw ra chye hkra anhte nuwa ni nan sharin ya ra ai.

[f] Karai hte Nu Wa myu hte mungdan, madu hkum hpe sak hte rau chye tsaw ra hkra sharin ya ra ai. Shaloi she dam lada dik ai shawang tsaw ra myit hte hpring nna ding hkrai tigyeng myit n'rawng ai sha, dam lada ai shawa myit hte masha ni hpe n'tsaw gin ai ni hpe tsaw ra chye wa na re. Karai hpan da ai mungkan hpe tsaw ra chye ai myit su ai shaga madat ai kanu kawa ni waw dat ya ai lam hta myitmu myit hkut hte chye hkawm sa wa lu hkra anhte nuwa ni nan lahpa kalai sharin shalat ra ai. Myu hte mungdan a matu machyi hkam n'na myu hte mungdan hpe hkye shalawt ya lu ai ningbaw ningla law law shangai paw pru wa lu na hte. Shinggyin masha ni kata kaw tsaw ra Tara kanu shanu nga ai zawn masha a n'tsa kaw Ritkawp Tara, mung up Tara, de n'tsa kaw Karai a Tara hte Karai anhte hpe up hkang nga ai re.

Matut nna masing masa, ngasat ngasa hkrang, labau ginru ginsa, mung up Tara kanu, mung masa, ninggawn mung masa lam yan ni hpe shalen dan lu hkra naw shakut na n'ngai.

Laika hti ai yawng hpe tsaw ra hkungga let,

Baren Numraw

19/7/2012