Ramma hte Mungkan Hproihpra

Daini na ramma ni, daini na shinggyim mungkan hpe gara hku mu mada nga myit ni? Tinang hkum hpe tinang nan myitsawm dinglik yu ga. Dinglun yu ga. Moi the ya n bung wa ai lam gaw teng sai. Grai nan shai mat wa sai. Dai rai yang kaning da na. Gara hku asak hkrung na. Mau nga n mai sai. Anthe a buga hta masha ni hkrai pri rai mat wa sai. Masha ni gaw, Mungkan hproihpra (Globalization) hkrai gazik garu taw nga ma ai. Dai rai yang, ndai Mungkan hproihpria (Globalization) ngu ai hparai ta?

Mungkan hproihpra (Globalization) hte seng nna, ka da ai laika ni hpe hkaja yu ai shaoi; 1. Mungkan ting a sut hpaga byin masa lam. 2. Mungkan ting a mungmasa byin wa masa lam. 3. Mungkan ting a shinggyinm htunghking shaingni byin wa masa ni hta kaja wa byin lawm nga ai. Ndai mungkan a byin wa masa, ndai bunghku jarit n tawn ai mungkan a hproihpra masa hte seng nna, The World is Flat ngu ai laika hpe ka ai Thomas L. Firedman ngu ai wa gaw ban ladaw 3 garan nna shaleng da nga ai. Dai ban ladaw ni gaw;-

• Ban ladaw langai (Globalization 1.0) – 1492ning kawn 1800 ning lapran

• Bang ladaw lahkawng (Globalization 2.0) – 1800 ning kawn 1999 ning lapran

• Ban ladaw masum (Globalization 3.0) – 2000 ning kawn htawra maga de...ngu nna, ladaw garan da ai. Daini na ramma ni hku nna, Globalization ngu ai mungkan a hproihpra masa gaw gara shara kaw madung da nga ai kun? Masat da ai shara nga nga ai kun? Myit yu ra nga ai. Kaja wa nga yang, masat da ai shara ni nga nga ai re. Dai ni gaw:-1. Shiga (IT – Information Technology). 2. Shingni hpaji. 3. Hpaji hparat ni rai nga ai.

Thomas L.Friedman gaw, The world is Flat ngu ai laika hta jaw prat 21 du wa ai hte rau, mungkan ga gaw,tingpa rai mat sai ngu ka da nga ai. “ Karai Kasang gaw, Tingdin Mungkan hpe hpan shalat ai shaloi 6 ya na ai. 7 ya ngu na shani hkring la ai. Tingdin mungkan kaw nna, tingpa mungkan bai shabyin ai shaloi gaw aten ram ram na ra na re nga(tsun da ai) ka da ai. Hpa rai mungkan ga tingpa byin wa ai rai ta? Hpa hpe ngu mayu ai rai ni? Sinpraw sinna, dingdung dingda ngu mung n nga ai zawn rai sai. Lawu lahta ngu ai mat mat sai. Madu hte mayam ngu ai mung n nga sai. Dai rai yang, Hkristu a mungdan ngu ai gaw kaning re ai rai na kun?

Mungkan ntsa hta (IT –Information Technology) ngu ai shiga htinglet ai ladat byin paw pru wa ai hte rau, mungkan mungdan ginra ni gaw maren mara sha rai mat wa nga sai. Makoi magap nlu n mai mat nga sai. Tarung hku u a mung lu (mung shuk) n dum rai mau nga n mai mat nga sai. Mungkan shinggyim masha yawng gaw lawu lahta nem tsaw n nga sai. Ndai hte seng nna Thomas Friedman gaw, ( Columbus ) Kolambus a hpaga ga ai lam hpe ga shadawn da nga ai.

Kolambus gaw, Spain hkawhkam wa e madi shadaw nna, India dan de lam ningnan hku hkawm sa wa sai. Shi gaw sanghpawli 3 hte sinna maga hku pru wa sai. Mungkan ga gaw , tingdin re ai ngu ai hpe hkap la ai wa rai nga ai . Dai majaw , sinna maga hku nna sa yang , sinpraw de du na re ngu shi sawn la ai rai nga ai. Raitim ,shi shut mat sai . Mungkan ga gaw, shi tak sawn da ai hta nna , n-dang shadawn na daram kaba taw nga ai . Shi gaw, India dan de nre ai sha Amerika ( America ) dan de du mat wa sai . Dai Amerika dan de du ai shaloi , Kolambus gaw shi a sanghpaw la ni hpe “ He India dan de du sai” ngu wu ai . Shaloi shi a sanghpaw la ni gaw; “Sara, anhte India de du ai nga yang , Indian ( Kala ) ni hpe gaw n mu lu nga ai le “He... Nanhte mana wa ai i ? htawra...Buga sha ni gaw Indian ni rai nga ai le “ Sara , Shanhte gaw shan mung n chyang ai , shan hkyeng ni she rai ma ai .” Chyang tim n chyang tim ,shan hkyeng mi rai rai , shan hte gaw , Indian ni sha re . Shanhte hpe anhte gaw , Kala hkyeng ( Red Indian ) ngu na rai nga ai le”ngu n na sanghpaw la ni hpe myit shapyaw ya wu ai . Kolambus gaw, Spain mung dan de du wa ai shaloi ; Hkawhkam hte hkawhkam jan hpe , “Ngai ...India dan du da sai “ ngu n na , mung kan ga gaw , tingdin re ai lam hpe sakse madun sai . Dai majaw, shi gaw shagrau kumhpa law law hkam la sai . Dai kaw n na , Uropa dan masha law law ni gaw, Amerika dan mung de du sa wa sai . Sipraw sinna nga n na , hpa ga lam hpaw hpang wa sai . N dai gaw ban ladaw langai hproihpra masa ( Globalization ) 1 : 0 rai nga sai .

Dai ten kaw n na , Uropa ( Europe ) dan masha ni gaw , mungkan chyam hkra wam bram hkawm mat wa sai . Englik ni gaw, jan n shang ai mungdan hpe up sha lai wa sai . Ndai hpe ( Colonialism ) Koni galaw ai masa ngu tsun lai wa sai . Ndai Koloni hpe galaw hpang ai ni gaw , Duch, Portuki ni rai ma ai . Hpang daw de Spain , Franch hte Englik ni bai lawm wa ai rai nga ai. Ndai zawn hpaga yamga lam hpe tam bram madu mayu ai majaw, pading mungdan ni hpe je hpre tawt lai shang gabye dip up sha ai Koloni masa gaw, shingra tara hpe n tawt lai lu ma ai majaw, 1970 ning a hpang daw de hkrat sum mat wa sai rai nga ai . Ndai zawn, Koloni galaw ai sinna lai hpe dakring dalang ninghkap ni mungdan gaw, Japan mung dan rai nga ai . Ban ladaw langai Hproihpra masa ( Globalization) ten rai nga ai 1500 ning hkan hta Uropa dan masha ni gaw , Japan zinlawng de du n na , hpaga lam galaw ma ai Japan ni hpe shanhte a makam masham hpe shamat kau ya na matu , hkristan hpung shang shangun wa ma ai majaw, japan htung hking hte makam masham hpe makawp maga ai hku n na , Japan zinlawng de sinna dan masha ni n shang lu hkra Bunghku Hkinding ( Chyinghka la ) masa hpe galaw ma ai. Matut mahkai lam hpe pat shing dang kau ma ai . Dai hpang , 1854 ning hta hproihpra masa hkap la na matu shadut wa ma ai . N-gun nbang ai majaw , hkap la kau masai . Ndai gaw ban ladaw lahkawng Hproihpra masa (Globalization ) rai nga ai .

Japan ni gaw shan hte hpe Hproihpra masa lang shangun ai raitim ; Mungdan hpe gara hku ringchying kunghpan rawt jat wa hkra galaw na ngu ai hpe dinglik jasat jasa hpaji daw let , sinna mungdan ni a hpaji hpe lagu la n na , galaw sa wa ma ai majaw, 1870 ning a hpang daw de gaw, mungkan hta galu kaba ai mungdan langai byin wa sai rai nga ai. Japan ni gaw , majan amyu myu hpe hkrum hkra lai wa nna, sum ai lam ni hkrum ai raitim ; Ban ladaw masum Hproihpra masa ( Globalization ) n hpang shi ai ten kaw n na, Japan ni a ningtawn ai lam hpe mungkan kaw masat ya sai. Japan ni a maodaw bungli hte myihprap wan bungli ni gaw , mungkan ting hte seng ai hpaga yumga byin wa sai. Dai hpang jang, Ban ladaw ( 3 ) Hproihpra masa ( Globalization ) gaw, paw pru wa sai . Ndai ban ladaw hta shang na hte grau laklai shai ai lam ni paw pru wa sai . Dai gaw, I . T ngu ai Information Technology rai nga ai . Internet hte Email mung byin paw wa sai . Email ngu ai gaw machyi shim ai kumla amyu myu hpe lang n na, ra ai shara shagu de shagun jaw lu ai hte yu mada lu ai mau hpa arai langai mi zawn rai nga ai.

Dai gaw Date Transfer ngu ai lahkawng maga shiga shagun jaw lu ai lam ni rai nga ai . Ndai zawn shagun jaw ai lam gaw grai lawan nga ai . Amerikan mung kaw n na India de myigrip mi laman du hkra sa dat ya lu nga ai . Dai re majaw , matut mahkai lam gaw, mau n ma kaja wa ai lam rai nga ai . Internet gaw T. V hte n bung ai. San mai , htai mung mai nga ai . Dai majaw Internet hpe hpaga lam,

ni hte hpyen masa lam ni hta akyu jashawn lu nga ai. Ndai zawn re ai lam ni hpe yu yang , du na ra ai aten ladaw ni hta gaw, anhte akashu kasha ni laika sharin na matu jawng de n sa ra ai sha, nta kaw nga let , lai ka hpaji sharin la lu aten du na re ngu kam nga ma ai . Tsun mayu ai gaw , mungkan ting hpe gumlau galai shai kau wa nga sai ngu mayu ai rai nga ai . Mungkan mungdan masha yawng mayawng gaw, maren mara hkam sha lu ai ahkaw ahkang (Equl Op

portunity) lu la na rai nga ai . N dai kaw anhte ni dum ra ai gaw, maren mara ahkaw ahkang lu la na re mi nga tim, majoi mi yup nga, mau nga, lagawn nga ai wa a matu gaw , gaman sha rai na rai nga ai hpe dum ra nga ai .

Mungkan ga ntsa e, dip up sai chyup, akyu makru daw sha ai laikyang hpe n ra ai prat du mat wa nga sai . Amerikan ni Afrika shanchyang ni hpe rim la, mayam shatai, dusat yam nga zawn di dut sha rai lai wa masai . Raitim, Ndai gsw, shinggyim ahkaw ahkang hpe shut hpyit tawt lai ai lam re hpe chye ai hte maren , shanhte hpe shanglawt jaw kau ra nga sai. ( Kolonialism ) Mung maden masa mung hkrat sum mat sai . Raitim jiwa ni hkam sha lai wa sai mayam prat na dip rip hkrum ai hkam sha lam ni gaw, malap n lu ai sha, ginlen nna kashu kasha ni a masin salum de du hkra , prai n mai ai sama zawn naw hkam sha taw nga ai . Wunpawng sha ni mung ,dai hte maren sha rai ngaai. Ndai tsam yat hpuhkying dik ai SAMA gaw Wunpawng sha ni a ladi ndaw kaw na mung galoi she hkoi na kun ? jinghpaw wunpawng sha ni gumlu gumlang awmdawm ahkaw ahkang sha nlu ding sa gaw, dai sama hkoi prai lu na n rai nga ai . Amerika mungdan hta mung shan hpraw, shan chyang a lapran, ndai sama nhkoi shi nga ai . Shada n tsen ai lam ni naw nga nga malu ai re . Arap mungdan ni hta, Muslim hte hkristan ni shada n ju n dawng ai lam lani hte lani grau kaba wa ai zawn rai nga ai .Tengman ai tara ngu ai gaw hpabaw rai ta? Mungkan a Hproihpa masa (Globalization) hta ndai lam ni hpe sawn yu ra sai. Ndai Hproihpra masa ( Globalization ) hpe ndai hku mung tsun nga ma ai:- (1) prat ningnan koloni masa re nga ma ai. ( 2 ) sinpraw sinna ginhka ai lam n nga ai sha, rap ra ai a hkaw ahkang lu sai hte maren, matsan mungdan ( dip sha hkrum n na bawngring n lu ai amyu mungdan ) ni a LAWT lam majing mung re nga ma ai . ( 3 ) koiyen n lu ai shingra tara re mung nga nga ma ai . Daire majaw, ndai lam hpe myitsawn dinglik dinglun sumru yu ra ai aten, ya nan rai sai nga nna, ramma ni hpe hproihpra masa ( Globalization ) gaw , shagawng bumga na chyangau nsen zawn, jinghpaw wunpawng sha ni hpe du hkra ladaw madun tsun taw nga ai. Yihkyen hpang hkrat yang laning mi jamjau hkrum na, Num la hpanghkrat yang prat mi tup jamjau ruyak hkrum na re nga nna, mungding salang ni ga malai hte shadum da ma ai. Mung masa hpang hkrat yang, gara hku byin wa na rai kun i? sung sung myit yu ra sai.

Mungkan hta ndai mang hkang hpe sawn sumru mu mada nga ma ai. Ndai hte seng nna, ahkyak ai lam ( 1 ) gaw; Bawngring magang wa ai mungdan ni a manghkang rai nga ai . Hproihpra masa hpungtun atu agawg wa ai majaw, jaw prat ( 20 ) ahpang daw de ndai manghkang hpang wa sai . Amerika hte Japan mung ni hta gunrai shapraw jarik law wa ai , tsaw wa ai . lamu ga shara nnga wa ai . Dai re majaw, tinang a bungli (snr.) jak-rung ni hpe matsan mungdan de htawt sit sa wa ai . Ndai zawn galaw sa wa ai shaloi; Dai mungdan na bungli masha ni gaw , Amerikan, Japan ni daram n hkam sha lu ai . Dai re majaw , ndai gaw; koloni prat na mayam ni hta grau sawng ai maw lanyet prat nnan na mayam nan she bai rai sai nga mu mada wa ai . Bai nna matsan mungdan na masha ni hpe shaga la nna, bungli galaw shangun ai . Dai hpe n'kau mi gaw , maigan mung sa lu ai wa rai ni ai nga nna , arawng bai la , kaya sha gaw bai n chye , kuli madang pyi nre ai , mayam sa galaw ai re hpe gaw ndum rai nga ma ai. N'kau mi gaw maigan mung de nga nan mat ma ai. Maigan mungdan de sa nga mat wa ai majaw, tinang abuga hta bawnu hkaw gayun ai lam ni byin wa nna, shinggyim arang sum machyi ai lam ni mung byin wa chye nga ai . Ahkyak ai lam ( 2 ) gaw , lahta na zawn, bungli masha ni laika hti ai . Radio madat ai , Hpaji hparat hpe bungli galaw let , tam hkaja ai majaw, ntara ai lam ni hpe mu wa ai . Ninghkap mayu wa ai, lu ging ai ahkaw ahkang hpe maren mara hkam sha lu na matu, galaw sa wa ai shaloi gaw kunghpan sai mungdan ni gaw n ju wa ai. Mara tam wa ai. Kaja wa nga yang mara tam na lam n nga ai .

Dai re majaw , ndai prat na Ramma ni gaw , Hproihpra masa ngu ai hpe atsawm sha hkaja yu ra sai. Ndai gaw kabu hpa rai kun ? Hkrit hpa rai kun ? Shingnyim masha hte rau run n nga n mai, hka n mai ai Wan the Hka hpe mung myit yu ga. Wan the Hka hpe gaw, n chye lang yang hpyen rai ma ai. Dai hte maren, dai ni na ramma ni chye da ra ai gaw Hproihpra masa ( Globalization ) ngu ai mung , Wan the Hka zawn rai nga ai hpe myit dum ra ai. Chye lang yang akyu kaba nna, n chye lang yang sum machyi wa ai baw rai nga ai . Hproihpra masa ( Globalization ) prat rai sai nga nna, tinang a buga malap, amyu mying, amyu ga shaga na kaya, amyu sha laika hte amyu sha htunghking hpe ntsawra ai sha, maigan wa a htunghking buhpun palawng, arung arai hte mahkm masham lam ni hpe sha, shagrau tsawra nga yang, Wan hpe n chye lang ai hte bung n rai nga ai. Mungkan ga gaw, tsang madang n nga sai. Madu hte Mayam n nga sai. N'dai mungkan gaw, gwi ai wa, shakut ai wa, hkaja chye ai wa, laika hti ai wa, I.T prat hpe akyu jashawn chye ai wa a mungkan rai nna, dip da hkrum ai wa a matu, lawt lam rai sai ngu ai hpe mu mada ra sai. Mayam prat kaw na dip da hkrum ai kaw na lawt lu na lam hpe simsa ai, simani ai, hpaji myit hkrum gahkyin gumdin ngangkang mahkai hkak ai n'gun hte padang dip la lu hkra Wan hpe akyu chye jashawn la lu ai zawn, kaning re ai zai ladat hte galaw sa wa na ngu ai gaw, daini na ramma ni a lit nan rai sai lam hpe dumhprang wa saga ngu jasu shatsam dat n ngai law.

Bum Shanghkawng ( Pawng Yawng Buga)

Ref: Ningtawng Journal